Luka Nedzbala: Ο ρόλος του αρχιτέκτονα στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομίας

Ο Luka Nedzbala είναι Σλοβένος – Αμερικανός αρχιτέκτονας που εργάζεται στον τομέα της Προστασίας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Έχοντας ζήσει σε πολλές χώρες, είναι παθιασμένος με τη διαφύλαξη των χώρων πολιτιστικής κληρονομιάς για τις μελλοντικές γενιές, ενώ αναγνωρίζει τη συνεχή πολιτιστική τους συνεισφορά στη σύγχρονη κοινωνία. Στην καριέρα του ως αρχιτέκτονας, έχει εργαστεί σε αρχιτεκτονικά γραφεία στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες επάνω σε έργα σχεδιασμού κτιρίων κοινωνικής κατοικίας, σε αποκαταστάσεις δημόσιων σχολείων, σε μελέτες φωτισμού και σε ιδιωτικά έργα. Αποφοίτησε με έπαινο από το Università degli Studi di Torino στο Τορίνο της Ιταλίας, με μεταπτυχιακό τίτλο «Προστασία Πολιτιστικής Κληρονομιάς ως Αντιμετώπιση Κρίσεων». Μετά την αποφοίτησή του, χρησιμοποιεί τις δεξιότητες και τις γνώσεις του εργαζόμενος εδώ στα Χανιά, με στόχο να διασφαλίσει ότι η πλούσια ιστορία και ο πολιτισμός της πόλης εκτιμώνται όπως τους αρμόζει και προστατεύονται, τόσο από τους επισκέπτες όσο και από τους ντόπιους.

Στο άρθρο αυτό, μοιράζεται μαζί μας τις γνώσεις του για τις πρόσφατες εξελίξεις στην προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, τον ρόλο που διαδραματίζουν οι αρχιτέκτονες και τη μοναδική κατάσταση που παρατηρείται στα Χανιά από μια εξίσου μοναδική διαφορετική οπτική.

Από την οπτική γωνία ενός ξένου που παρατηρεί τα Χανιά, η τυπική πρώτη εντύπωση των προσπαθειών των κατοίκων να προστατεύσουν και να προωθήσουν την υλική πολιτιστική τους κληρονομιά είναι ότι τα πράγματα δεν είναι ιδιαίτερα οργανωμένα ή μελετημένα.

Ωστόσο, στην πραγματικότητα αυτό δεν είναι και τόσο αληθές. Όπως συμβαίνει συχνά σε περιπτώσεις όπως αυτή των Χανίων, ο σχεδιασμός και η σκληρή δουλειά των τοπικών και περιφερειακών κυβερνήσεων δεν είναι άμεσα αντιληπτά από τους επισκέπτες. Οι επισκέπτες φυσικά κάνουν συγκρίσεις με άλλα μέρη που έχουν πάει στα ταξίδια τους, άλλοτε με θετικά αποτελέσματα και άλλοτε όχι.

Προσωπικά, όταν διάβασα για το σχέδιο αστικής ανάπλασης που χρονολογείται από το 1948 και όριζε να κατεδαφιστούν και να ξαναχτιστούν μεγάλα τμήματα του ιστορικού κέντρου της πόλης, ένιωσα ιδιαίτερη έκπληξη. Πώς θα μπορούσε η πόλη να καταστρέψει αυτό που είναι ένα από τα μεγαλύτερα πλεονεκτήματά της και πρωταρχικός πόλος έλξης για την τοπική τουριστική αγορά; Ωστόσο, η ανακάλυψη των μοναδικών και δημιουργικών τρόπων με τους οποίους η πόλη αντιμετώπισε αυτή τη μοναδική κατάσταση ήταν πολύ ενδιαφέρουσα. Το επικείμενο έργο της αποκατάστασης των Νεωρίων, είναι ένα πρόσφατο τέτοιο παράδειγμα.

Η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς μπορεί να λάβει πολλές μορφές και να σημαίνει πολλά διαφορετικά πράγματα. Ένας αρχιτέκτονας εστιάζει στην υλική πολιτιστική κληρονομιά, η οποία περιλαμβάνει αρχιτεκτονικά στοιχεία (κτίρια και αστικούς χώρους) καθώς και αρχαιολογικά στοιχεία (ερείπια και χώρους ανασκαφών ή μερικώς ανασκαμμένους χώρους). Τα αρχαιολογικά και τα αρχιτεκτονικά στοιχεία είναι αλληλένδετα και τα δύο θα πρέπει να λαμβάνονται εξίσου υπόψη από τον αρχιτέκτονα.

Επαγγελματικές και επιστημονικές προσεγγίσεις και πρωτοβουλίες για την προστασία της δομημένης πολιτιστικής κληρονομιάς αναπτύχθηκαν και άλλαξαν με την πάροδο του χρόνου. Η Χάρτα της Βενετίας του 1964, μπορεί κάποτε να ήταν το κείμενο – σημείο αναφοράς για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά έκτοτε έχει αμφισβητηθεί αρκετά, ειδικά για τις απαρχαιωμένες κατευθυντήριες αρχές του στην ανοικοδόμηση και για την υπερβολική έμφαση στις δημοφιλείς, εκείνη την εποχή, αρχές του μοντερνισμού. Έμφαση δόθηκε σε συγκεκριμένα κτίρια και χώρους που κρίθηκαν ιδιαίτερης σημασίας και ως εκ τούτου άξιοι προστασίας. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, η αλλαγή νοοτροπίας και η αποτίμηση των αποτελεσμάτων των προσπαθειών προστασίας στον πολεοδομικό σχεδιασμό και αντίστροφα, οδήγησαν σε σημαντική αλλαγή προσέγγισης. Το πιο αξιοσημείωτο παράδειγμα αυτού είναι η προσέγγιση του Ιστορικού Αστικού Τοπίου (HUL) της UNESCO. Το HUL, που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά πριν από μια δεκαετία, αποτελεί μια πιο ολιστική προσέγγιση ως προς το απόθεμα πολιτιστικής κληρονομιάς σε αστικά περιβάλλοντα. Το HUL, αναγνώρισε ότι η διατήρηση της δομημένης πολιτιστικής κληρονομιάς δεν θα έπρεπε να λειτουργεί εις βάρος της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης. Αντίθετα, η νέα αυτή προσέγγιση, αναγνωρίζει την πολιτιστική κληρονομιά ως αστικό αγαθό και πρωταρχικό μοχλό κοινωνικής, πολιτιστικής και οικονομικής ανάπτυξης. Τα Χανιά βρίσκονται σε μοναδική θέση για να επωφεληθούν από αυτή τη νέα ολιστική προσέγγιση για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Οι αρχές της πόλης και οι περιφερειακές αρχές το γνωρίζουν καλά αυτό και ενεργούν ανάλογα. Πρωτοβουλίες για την καλύτερη προβολή τοποθεσιών πολιτιστικής κληρονομιάς στους επισκέπτες και γενικά για την προώθηση του πολιτιστικού τουρισμού βρίσκονται σε εξέλιξη. Μια ήδη ακμάζουσα τουριστική βιομηχανία, ένας πλούσιος τομέας τεχνών και πολιτισμού και ένα ευρύ φάσμα ντόπιων αρχιτεκτόνων θα βοηθήσουν τα Χανιά να κεφαλαιοποιήσουν αυτή την παγκόσμια αλλαγή. Πράγματι, οι αρχιτέκτονες πρέπει να διαδραματίσουν κεντρικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία.

Ειδικά για τους αρχιτέκτονες, η προσέγγιση HUL είναι μια θαυμάσια ευκαιρία να επανεξετάσουν τη σχέση του επαγγέλματός τους με τις ιστορικές συνθήκες και με τα υλικά. Η ιστορική διατήρηση δεν πρέπει να είναι ανασταλτικός παράγοντας της δημιουργικότητας, αλλά καταλύτης για το σχεδιασμό. Αντί να εστιάζει στη διατήρηση συγκεκριμένων περιοχών, η HUL ενθαρρύνει την προστασία του γενικού «πνεύματος» του αστικού περιβάλλοντος, με τρόπο πολύ λιγότερο περιοριστικό από προηγούμενες προσεγγίσεις. Ενθαρρύνονται οι νέες κατασκευές σε ιστορικά κέντρα, με την προϋπόθεση ότι οι νέες επεμβάσεις συνάδουν με την περιοχή στο σύνολό της. Οι Χανιώτες αρχιτέκτονες φαίνεται ότι έχουν κατανοήσει ενστικτωδώς τη βασική λογική πίσω από την προσέγγιση HUL και είναι αναμφίβολα έτοιμοι να την ακολουθήσουν. Το ιστορικό κέντρο της πόλης των Χανίων συγκροτείται ήδη από έναν συνδυασμό νέων και παλαιών κατασκευών. Το παλιό Ενετικό Λιμάνι, αντιπροσωπεύει ξεκάθαρα αυτή τη λογική, όπου πολλές νέες κατασκευές συμπληρώνουν τη συνολική αίσθηση της περιοχής. Αν και αυτό μπορεί κάποτε να θεωρούνταν αρνητικό, τώρα θεωρείται πλεονέκτημα και ευκαιρία. Δυνητικά, ένα πολύ σημαντικό εργαλείο σε αυτή τη διαδικασία θα μπορούσε να είναι η σωστή αξιοποίηση των αρχιτεκτονικών διαγωνισμών, που θα αξιοποιούσαν τις δεξιότητες και το ταλέντο των τοπικών αρχιτεκτόνων, προς όφελος του τόπου. Οι Χανιώτες αρχιτέκτονες θα πρέπει τώρα να αναρωτηθούν: «Τι μπορούμε να αντλήσουμε από το παρελθόν μας, για να χτίσουμε μαζί το καλύτερο δυνατό μέλλον μας;»